Coğrafi işaret, anlam olarak, karakteristik bir ürün ile ürünün bulunduğu yöre arasındaki güçlü bağ olarak açıklanabilir. Ayrıca, bu bağın kalite standarlarına uygunluğunun garantisini veren bir özelliğe de sahiptir. Bir coğrafi bölgeye, şehre veya yöreye özgü olan ürünlerin kalitesi, yetkili kurumlar tarafından üreticilere veriliyor. Bu kalite belgelerinin, tüketicilerin alışveriş tercihleri konusunda oldukça etkili olduğu biliniyor. Dünya genelinde, yöresel değerlerin günden güne daha fazla ilgi gördüğüne tanık oluyoruz. Dolayısıyla da yerel lezzetlerin ve yörelere özgü ürünlerin korunması da oldukça önemli bir konudur. Yöresel gıdalar, kültürel mirasın önemli bir parçasıdır ve onları haksız rekabete karşı korumak için yasal düzenlemeler getirilmiştir. Coğrafi işaret de yasal düzenlemeler arasında en etkili olanlardan birisidir ve ülkemizde de yetkili kurumlar tarafından veriliyor. Kalite belgesi yerine de geçen coğrafi işaret; çoğunlukla gıda ve tarım ürünleri ile el sanatları ürünleri için uygun görülüyor. Ayrıca sanayi ürünleri konusunda da coğrafi işaret alan birçok ürün bulunuyor. Coğrafi işaret konusundaki tescil sayesinde, o ürünün geleneksel tarzı ve yöresel özellikleri korunma altına alınmış oluyor. Türkiye genelinde var olan coğrafi işaretli gıda ürün grupları, çoğunlukla yiyecek ve içecekler kategorisinde mevcut. Yiyecek maddelerinden bazıları; bal, çikolata, şekerleme, dondurma, pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar, peynirler, tereyağı, yemekler ve çorbalardır. İçecek olanlar ise; alkolsüz içecekler, bira ve alkollü içkiler gibi ürünlerdir. Ayrıca yemeklere katılan soslar, çeşniler ve tuzlar da farklı bir kategoride yer alıyor. Coğrafi işaret konusuna önemli bir örnek vermemiz gerekirse, ‘Delice tuzu’nu verebiliriz. Bir doğal kaynak tuzu olan delice tuzunun önemi, tuz için alınmış olan ilk ve tek coğrafi işarete sahip olmasıdır. Kırıkkale iline bağlı Delice bölgesindeki doğal kaynak sularından elde edilen bu tuza, Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından "Coğrafi İşaret ve Geleneksel Ürün" belgesi verilmiştir. Delice tuzu, deniz tuzu ve kaya tuzundan farklı olarak içerisinde mikroplarik ve ağır metal bulundurmaz, ayrıca mineral değerleri çok daha yüksektir.
Coğrafi işaretin önemi, gıda ürünlerinin kalitesini ve kurumsal onayını tüketiciye kanıtlamasıdır. Ürünün etiketinde coğrafi işarete dair amblemin varlığı, tüketici açısından güvenilirlik anlamına geliyor. Kalitesi tescilli olduğu için de ürün daha fazla talep görüyor. Tüketici hem kaliteli hem güvenilir bir ürün tüketirken, üretici de imaj algısını üst seviyeye taşıyor. Anadolu coğrafyası, zengin tarihi ve kültürel özellikler nedeniyle çok sayıda ve farklı yöresel ürüne sahiptir. Topraklarımızın ilk dönemlerinden son dönemlerine kadar, toplamda 800’den fazla tescilli ürün bulunuyor. Bu ürünler ayrıca, bulunduğu yörenin kültürel turizminin gelişmesine önemli katkı sağlıyor. Coğrafi işaretleme sayesinde bölgenin kültürel miraslarının tanıtımının yapılması ve haklarının korunması mümkün olabiliyor. Yöresel ürünlerin coğrafi işaret amblemleriyle yurtdışına ihraç edilmesi, ülke ekonomisinin ve dış ticaretin gelişmesini destekliyor. Bir ürün üzerinde coğrafi işaretler kullanılıyorsa, işaretle birlikte amblemin de kullanılması yasal olarak zorunlu oluyor. Dünya genelinde coğrafi işaretli ürünler, ülkelerin gıda kültürüne de önemli katkılar sağlayan bir özelliktedir. Örneğin ülkemizin birçok şehrinde, yerel ünü olan gıda ürünleri bulunuyor ve bu ürünler sadece tescil uygulamasıyla korunabiliyor. Coğrafi işaretin önemi, tam da burada ortaya çıkıyor. Çünkü bu yerel ürünler, ülkelerdeki gıda kalitesini arttırdıkça; gıda kültürünün de çeşitlenmesini ve ilerlemesini sağlıyor. Coğrafi işaretli ürünlerin sayısının arttırılması, ülkemizdeki tarımsal ürün çeşitliliğinin korunmasına önemli katkılar da yapıyor. Gastronomik özellikteki ürünlerimizin ön plana çıkması ekonomik açıdan gelişmemize de önemli ölçüde katkı sağlıyor.
Coğrafi işaretle ilgili bilinmesi gereken konulardan bir tanesi ‘menşei’, diğeri de “’mahreç işareti’dir. Genel olarak söylemek gerekirse ‘menşei’ kavramı, ürünün bulunduğu bölgenin özellikleri; ‘mahreç işareti’ de bölgenin geleneksel özellikleriyle üretilmiş olmasıdır. ‘Menşe’ kavramı, isimlerle işaretlenen ürünler için kullanılır ve ürünün temel özelliklerinin o bölgeyle özdeşleşmiş olması anlamına geliyor. ‘Mahreç işareti’nde de ürünün belli bir özelliğinin ve ününün, o yörenin geleneksel kültüründen kaynaklanma durumu bulunuyor. Bu kavramların ne anlama geldiğine biraz daha detaylıca bakalım… Menşei: Bir üründeki özellikler, belli bir coğrafi bölgeye ait olan doğal ögelerden kaynaklanıyorsa; bu türdeki coğrafi işaretlere ‘menşei’ deniyor. Aslında yazılış açısından Türk Dil Kurumu sözlüklerinde ‘menşei’ olarak geçmiyor, ‘menşeli’ şeklinde geçiyor. Ancak günlük konuşma dilinde ‘menşei’ olarak kullanıldığını sıklıkla duyuyoruz. TDK sözlüklerine göre ‘menşe’, başlangıç ve köken gibi anlamlara sahiptir. Bu sözcük, dilimize Arapçadan geçmiştir. “Menşe adı” alınabilmesi için; bir ürünün üretiminden satışına kadar bütün işlemlerinin o coğrafi alanda yapılması gerekiyor. Dolayısıyla “menşe adı” ile tescillenen coğrafi işaretlerin, bulunduğu bölgelerle bağları oldukça güçlü oluyor. Örneğin; Maraş Biberi, Urla Sakız Enginarı, Anamur Muzu, Ege Sultani Üzümü, Kayseri Pastırması en bilinen menşe adlarıdır. Kırıkkale ilinin Delice yöresinde çıkarılan kaynak tuzu olan Delice Tuzu da menşe adı olarak kabul ediliyor. Mahreç işareti: Bir ürünün kendine özgü bir özelliği veya diğer bazı özellikleriyle bir coğrafi bölgeyle özdeşleşmişse bu da mahreç işareti demektir. Mahreç kavramının Türk Dil Kurumu sözlüklerindeki anlamı; ‘çıkış yeri’ olarak açıklanmıştır. Mahreç kelimesi de, dilimize Arapçadan geçmiş bir kelimedir. Mahreç işareti için; ürünle ilgili işlemlerden en az bir tanesinin o coğrafi bölge içinde gerçekleşmesi gerekiyor. Bir ürün mahreç işaretiyle tescil edildiğinde, diğer ürün işlemleri o yöre dışında da yapılabiliyor. Örneğin; Gaziantep Baklavası, İzmir Lokması, Çorum Leblebisi, Bozdağ Kestane Şekeri, İzmir Boyozu gibi ürünler mahreç işaretiyle tescillenmiştir.
Bir ürünün coğrafi işaret tescili sürecinin başlaması için öncelikle yetkili kurumlara başvuru yapılması gerekiyor. Üretici firmaların, bölgede bulunan yetkili kamu kuruluşları aracılığıyla Türk Patent ve Marka Kurumu’na başvuru yapması gerekiyor. Coğrafi işaret tescili, TÜRKPATENT sistemi üzerinden de online olarak yapılabiliyor. Başvurunun yapılabilmesi için temel şart, işlemin gerçek ve tüzel kişiler tarafından yapılabilecek olmasıdır. Bu tüzel ve gerçek kişi bilgileri kullanılarak, sistem üzerinden işlemler tamamlanabiliyor. Başvuru yapmadan önce yapılması gereken temel adım ise, başvuru dosyasını oluşturmaktır. Başvuru dosyasında; ürüne ait coğrafi işaret adı, işaretin türü, coğrafi sınır ve ürünün özellikleri gibi bilgilerin yer alması gerekiyor. Ayrıca; üretim metodu, coğrafi sınırlar dahilinde yapılması gereken üretim işlemleri ve denetleme bilgilerinin de belirtilmesi zorunludur. Avrupa Birliğinin ilgili komisyonu tarafından tescillenen coğrafi işaretli ürün çeşidimizin sayısı, AB ülkelerine nazaran oldukça azdır. Bu sayının arttırılması ve daha çok sayıda gıda ürünümüzün Avrupa Birliği tarafından tescillenmesi, ülkemizin yararına olacaktır. Bu konuda, yetkili yerel yönetimlerin, kamu ve özel sektör kuruluşlarının ve STK’ların görevlendirilmesi gerekiyor. Konuya gerekli hassasiyetin gösterilmesi ve yöresel değerlerin desteklenmesi, turizm ve dış ticaret potansiyelinin arttırılması açısından önemli bir adımdır. Geleneksel üretimin ve kültürel değerlerin korunması da bu yolla mümkün olacaktır. Mineral zengini Delice Tuzu, doğal ve bozulmamış bir lezzet olarak hayatımıza tat katıyor. Bu saf lezzet, tuz konusunda alınmış olan ilk tescilli coğrafi işaret olduğu için de özel bir yere sahip. Tuz konusunda ilk coğrafi işaret alan Delice tuzunun tescilli kalitesini, gönül rahatlığıyla sofralarınıza taşıyabilirsiniz.
